Монголын хуримлах ёсон

Найр найрын дундаас хамгийн халуун дотно, сүр жавхлантай, чухал билэгдэлтэй бөгөөд насан туршид ганц удаа тэмдэглэдэг нь хурим юм. Хэдийгээр хоёр талын сүйт бүсгүй, хархүү хоёр ёс заншил дагадаггүй байсан ч, өөрийн болон хадмын талын эцэг эх, уригдах зочид, монгол уламжлалаа хүндэтгэн хуримыг жамынх нь дагуу ёслол төгөлдөр гүйцэтгэх нь зөв юм. Хуримын цайллага хэрхэн болсноор залуу хосын амьдралын цаашдын зам мөрийг тодорхойлдог монгол ёс заншил өнөөдөр ч хадгалагдсаар байгаа.

Доор өгүүлсэн ёс заншлыг хот газар бүгдийг нь үйлдэх боломжгүй учраас, заримыг нь орлуулан ёслож болно.

Бэр болон хүргэн шинжих ёс
Монголчууд эрт үеэс охиноо хадамд гаргахын өмнө хүргэн болох хүнээ шинжиж сайн хань болох хүн мөн үү гэдгийг урьдчилан мэдэцгээдэг байжээ. Айл гэрийн сүлд, өмөг түшиг болсоор ирсэн эзэн хүний таван шинж байдаг. Алсын хараатай, холч ухаантай, өршөөнгүй сэтгэлтэй, эв найртай, эрхэмсэг ёсыг сахиж чадвал өрх гэрийн эзэн болж чадна гэж үздэг. Хүүхний эцэг эх ивээл жилтэй хүнийг сонгох, сайн морь, сайхан эдлэм, хэт хутга, нум сум, хөөрөг, гаанс гэх зэргээр шинжих ёс байжээ.

Бэр шинжих ёс ч мөн бий. Хүүгийн аав өөрийн бүлд тохирох, ухаалаг, үйлэнд уран, үгэнд цэцэн, унд устай, ажилч, амьдралын ачааг эн тэнцүү үүрэлцэхүйц бүсгүй хүнийг сонгож 6-8 сар орчим бэр болох хүнээ ажиглаж, зэрэгцээ нутаг нугын хүмүүс түүнд ямар байдлаар хандаж байгааг танддаг байна. Удам гарал, хүргэн бэр хоёрын сэтгэлийн нийлэмж, ааль зан, мөс чанар, бие галбир, царай зүс, ажилч хичээнгүй байдал, ёс журам, эрдэм чадвар эзэмшсэн байдал, нас сүүдэр, жил зохицох эсэх зэрэг долоон шинжээр үздэг бөгөөд удам судар буюу өмнөх гурван үед нь хулгай хийх, худал хэлэх, ужиг өвчтэй эсэх, ааш авир муу эсэх зэрэг байдлыг шинждэг. Ялангуяа ужиг хууч өвчтэй бол гэрлүүлэхээс татгалздаг байсан бөгөөд энэ нь удамшил, хос хоёрын үр хүүхдийн ирээдүйн амьдралыг ариун нандин байлгах гэсэн ёсон байжээ. Мөн овог дотроо юм уу, эсвэл эцгийн талын долоо, эхийн талын гурван үе доторхи төрөл садны хүнтэй гэр бүл болохыг цээрлэн цус ойртож үр хүүхэд нь ухааны хомсдол, бие эрхтний эмгэгтэй төрөхөөс сэргийлдэг байжээ.

Бэрийг үдэх болон авчрах ёслол
Сүй тавих өдөр хоёр тал багахан найрлахын сацуу сайн өдрийг сонгож хуримын буюу нэг гэрт орох өдрийг товлодог байна. Товын хугацаа 3-6 cap байна. Ийнхүү cap хугацааг улируулан уртасгах нь залуу хосыг шалгаж буй хэрэг аж.

Хурим найрыг ихэвчлэн цагаан идээ элбэг зуны болон намрын сард хийдэг. Хурим болохоос нэг сарын өмнөөс эхлэн бэр болох бүсгүйг зохих дагалдах хүмүүсийн хамт ах, дүү, төрөл төрөгсдийнд нь айлчлуулж найр хийдэг бөгөөд тэр бүсгүйг зочлон дайлж бэлэг сэлт өгдөг. Энэ ёслолд бүсгүйн аав ээж, төрөл төрөгсөд ирж оролцох бөгөөд хүргэн талаас хүн ирэх ёсгүй.

Хурим болохоос урьд залуу хосын гэрийг урьдчилан барьж бэлтгэн гэр бүрлэгийн найрыг хүргэн тал хийдэг. Тэгэхдээ уламжлалт заншлын дагуу бэрийн тал гэрийн бүслүүр, өрх, дотоод тавилгыг өгч, бусдыг хүргэний тал дангаар бэлтгэдэг ажээ.

Хуримлах ёслолыг бэрийн гэрт болох ёслол, бэр буулгах ёслол, гурван хоногийн дараа хийх эргэлтийн найр гэж гурав хувааж болох юм. Бэрийг аваачихаар ирэх хүмүүсийн тоонд хүргэн хүү оролцох ба ингэхдээ чанасан бүтэн хонины мах, сүүний архи, бяслаг болон бусад бэлэг (торго, хадаг) сэлттэй ирнэ. Сөн нийлүүлэх нь хоёр талын бэлтгэсэн айраг, архи, идээ зэргийг нэгтгэх ёс бөгөөд утга санаа нь бэр, хүргэн талынхан ургийн холбоо тогтоож буйг бэлгэддэг.

Энэ үед охиныг авч явах, дагаж үйлчлэх бэргэд хүргэний тал руу хөдлөх цаг болсныг сануулан шинэ гэрт тавих бэрийн инж бараа сэлтийг ачаалж, ачааны түрүүч хөдөлж эхэлнэ. Учир нь бэрийг шинэ гэрт очиход тэр гэрт зориулсан эд юмс байр байрандаа засагдсан байх ёстой. Бэрийн эцэг, эх охиноо мордуулахдаа инж болгож гэрийн зүүн талд тавих op, ор дэрний хэрэглэл, авдар дүүрэн эд бараа, сав суулга, эргэнэг, тогоо шанага тавихад зориулалттай эргүүлэг, ширдэг дэвсгэр зэргийг бэлтгэнэ. Үүнээс гадна охиндоо эмээл, хазаар, ташууртай морь, жилийн дөрвөн улиралд зохицсон гурван жил өмсөх дээл, хувцас хунар, гоёл чимэглэлийн зүйл, бас хэдэн толгой мал өгнө.

Үүр цайх үед бэрийг төрхөмийнх нь гэрээс тусгай товлосон ивээл жилтэй хүн авч гарна. Энэ үед бэр үеийн бүсгүйчүүлийн хамт байх ба бэрийг авч гарах гэхэд тэд явуулахгүй гэж, бэр явах дургүй байдал гарган бүснээсээ барилцан зогсох үед хүчээр авч гарсан дүр үзүүлнэ. Ингээд бэрийг авч гэрийг тойроод хүргэн хүү болон дагалт хүмүүс, үдэгсдийн хамт явсаар эцгийнхээ гэрийн гадаа нар дөнгөж гарч байх үед хүргэж ирдэг заншил түгээмэл юм.

Бэрийг анх гэрээсээ явах үед эцэг нь буян хишиг дуудан хурайлан үлдэх ба эх нь хадмынд нь хүргэн өгч гурав хонодог. Тэгэхдээ бэрийг аваачихаар сондгой тоотой хүмүүс очдог бол тэгш тоотой болон буцах учиртай. Хүргэний гэрт дөхөж очиход тэднийг тавагтай идээ барьсан морьтой хүн угтаж мэндлээд залуу гэр бүлд энх жаргалыг бэлгэдэн асаасан хоёр түүдэг галын хоорондуур гэрлэгсдийг гаргадаг нь тэд амьдралынхаа урт замд тохиолдож болох бүх бэрхшээлийг давлаа гэсэн утгатай.

Бэрийг ирмэгц шинэ гэрийн урд цагаан эсгий дэвсэн баруун үзүүрт нь будаагаар нар, зүүн талд нь сарыг дүрслэн хүргэнийг нарны дүрсэн дээр, бэрийг сарны дүрсэн дээр тус тус суулган шаант чөмөгний бүдүүн үзүүрийг хүргэнд, нарийн үзүүрийг бэрд атгуулан хоёуланг ургах наран зүг хандуулан
Шар наранд мөргөм үү
Шаант чөмөг атгам уу гэж хэлэн гурван удаа тонгос хийлгэн наранд мөргүүлдэг. Энэ нь наранд шүтэх эртний хүмүүсийн шүтлэгтэй холбогдон үүссэн зан үйл гэж болно.

Худ, худгуйн талаас нэг нэг эмэгтэй шинэ бэрийг дагуулан гэрт оруулж (тэднийг бэргэд гэж нэрлэдэг) үсийг нь хагалан самнаж, чимэг зүүлт, эхнэр хувцас зүүж өмсүүлэн дуусмагц хадам эх нь бэрд аягатай сүү өгч амсуулсны дараа гал, бурхан, хадам эцэг, эх, нохой, айргийн хөхүүрт мөргүүлэх ёслол үйлддэг ба тус бүрт нь мөргөх ёслолын үг хэлдэг байна.

Эдгээрээс нэн хүндэтгэлтэй нарийн дэгтэй нь галд мөргүүлэх ёслол юм. Энэ ёслол нь Монголчууд дэлхийн бусад үндэстнүүдийн нэг адил галыг эрт дээр үеэс хутагт ариун чанартай зүйл гэж хүндэтгэн түүнд гэрийн гал голомтын эзэн онгон сахиус оршдог гэж итгэн биширч тахиж ирсэнтэй холбоотой юм.

Хуримлах ёслолын бэрийн гэрт болох үдэх ёслол, бэр буулгах ёслол, гурван хоногийн дараах эргэлтийн найр тус бүрт нь ерөөл хэлдэг төдийгүй зарим үед бэр, хоёр хадмын тал тус бүрт хандан ерөөх явдал ч тохиолддог байна.

Эдгээрт цөмд нь гэр бүл бололцох нь хүн нийгмийн ёс болохыг тодруулан сургамжилсан утгатай. Тэгэхдээ хэнд хандан ерөөж буйгаас шалтгаалан өвөрмөц байдлаар илэрхийлдэг. Тухайлбал бэрийг хадмынх руу нь явуулахын урд гэрт нь болдог найр бол үндсэндээ охиноо үдэх зориулалттай бөгөөд иймд түүнд хандан ерөөл тавихдаа: 
Ганга мөрөн далайн урсгал хэдий ширүүн боловч
Газрынхаа намыг даган урсдаг журамтай 
Ган төмөр хэдийвээр хатуу боловч 
Галынхаа элчин дор нугаран уярдаг журамтай хэмээн байгаль ертөнц, хүний нийгэмд болж буй үзэгдэл бүхэн цөм бодит хууль журамд захирагддаг болохыг сургамжлаад улмаар "Алтан гургалдай шувууны дэгдээхэй өд жигүүрээ гүйцэхийн цагт алсын ууланд нисэн оддог"-ийг сануулан "өлгийтэй нялхаас нь өр зүрхнээсээ хайрлаж өсгөсөн боловч өөр хүний үр болгон (хадамд) өгдөг" нь бас л түүний нэг адил хүмүүний тогтсон ёс журам болохыг учирлан урнаар тайлбарладаг.

Хуримлах ёслол
Ёслол эхлэхэд дагалдах хоёр бэргэн бэрийг хөтөлж хадам эцгийнд нь оруулж гал голомтын зүүн урд талд цагаан эсгий дээр сөхрүүлэн суулгадаг. Энэ үед бэрийн хоёр гарт цагаан даавуун уут углаж таван өнгийн торгоны өөдөс, өөх, шар тос галд өргүүлж тулгын урд тотгонд гурван удаа мөргүүлдэг.

Тулга бол өрх гэрийн гал голомт бөгөөд түүний гурван хөл нь гэрийн эзэн, эзэгтэй, бэр гурвыг төлөөлдөг гэж үздэг заншилтай. Ингээд хадам эцэг нь баруун талд, хадам эх нь зүүн талд бэр урд талд буй байдлаар тулга тулдаг ёс дэлгэрсэн байна. Бэр мөргөх үед хэлдэг уран холбоо үг нь чухамдаа галын магтаал, тахилгын үгийн чанартай бөгөөд эртний хүмүүсийн галын шүтлэгтэй холбогдон үүсчээ.

Хуримлах ёслолын үед нөхөр галаа асааж, эхнэр нь цайгаа чанаж бурхандаа тавиад дараа нь хадам аав, ээж, ирсэн зочдод өөрөө аягалж барина. Үүний дараа цалин цагаан мөнгөн бөгж солилцон хоёр биенийхээ ядам хуруунд зүүж өгнө. Эхний галыг нөхөр нь асаадаг нь "эцгийн голомтоос гал тасаллаа. Бид хоёр энэ галыг хэзээ ч бөхөөхгүй үүрд авч явна, бөгж солилцдог нь бид нэг хүн мэт гагнагдлаа" гэсэн санааг илэрхийлж буй аж. Хуримын үед солилцох бөгж ихэвчлэн хаан бугуйвч, хатан сүйх хээтэй байдаг. Энэ нь шинэ хосыг урт удаан аз жаргалтай амьдрахын бэлгэдэл гагнагдсан хээнүүд юм. Дугуй дүрсийг монголчууд эр хүний бэлгэдэл болгож явдаг учраас хаан бугуйвч гэдэг. Хатан хүнийг дөрвөлжин буюу сүйхээр нэрийджээ. Монголчуудын хуримын бөгж нь аль ч зүгээс ирсэн аюулыг хамтдаа даван туулна гэсэн билэгдэлтэй байдаг. Гэр бүл болж буй хосуудын хамтын амьдрал сүү шиг ариун цагаан байх болтугай хэмээн сүүн ёслол хийдэг нь хуримын бас нэг чухал үйлдэл мөн.

Хуримын үед бэрийн цайг ирсэн зочид тусгайлан амсдаг нь учиртай. Айлын эзэгтэйн ааш араншинг нь цайтай нь зүйрлэн цийлгэнэсэн, улайсан цайтай гэх зэргээр шүүмжлэн хэлэлцдэг учраас сайхан цай чанаж сурах нь бэрийн эрдмийн анхны шалгуур болно.

Хуримын маргааш эхнэр эртлэн босч өрхөө татаж галаа асаан цайгаа чанаад толгойдоо хадмын талаас бэлгэнд өгсөн алчуурыг боож гараад эхлээд наран мандах зүгт дараа нь дөрвөн зүг, найман зовхис, тэнгэр хангайдаа өргөөд орно.

Үүний дараа бурхандаа өргөж, нөхөртөө аягална. Хуримласан өдрөөс эхлэн бэр нэг cap төрсөн эцгийн гэртээ очихгүй. Харин аав нь гурав хоногийн дараа охиноо эргэж хүргэнийдээ ирнэ. Чингэхдээ хуримын өдөр амласан инжээ авч ирдэг бөгөөд энэ нь ихэвчлэн мал байдаг. Харин сарын дараа охин аавын гэртээ очихдоо зочин байж, нөхрийн тал охины инжний хариуд бэлэг явуулдаг.

Найрын зочдын суудал
Халхчуудын найр хуримын ёсонд найрлагчид найрын даргын баруун, зүүн хэсэгт хуваагдан суух бөгөөд өндөр настангууд, дуучин хөгжимчид гэрийн зүүн хоймор, тэдний удаагаар авгайчууд бүсгүйчүүд насны дарааллаар сууцгаадаг. Баруун хэсгийн хойморт лам нар болон эрчүүд насны эрэмбээр суух дэг ёстой. Найрлагч олон тийнхүү таллан суухдаа монгол гэрт суух суудлын ёс горимын дагуу суугаа талын өвдгөө цомцойн суух бөгөөд хүн бүхэн дээлийнхээ товчийг бүрэн товчилж, хувцас хунараа зөв өмсч, малгайгаа тэгш тавьж, найрын дэг ёсыгхатуу дагаж найрт идэвхитэй оролцох үүрэг бүхий байжээ. Хүү гэрлэх хурим найрт гэрийн баруун талаар хүү тал, зүүн талаар хүүхний тал, мөн л насны эрэмбээр сууж.найрлах найрыг хамгийн өндөр настай хүн эхлэх ёс горим байсан ажээ.

Найрлах ёс
Хурим найр зарлан товлосон тэр өдөр уг айл, саахалт ах дүүс, нутаг усны хүмүүс хүрэлцэн ирж, хуран цугларч гүйцэхэд цай, хоолоор дайлж, гэрийн найрын зоогийн тэргүүн болох ууцаа гардан хөндөж таллан бүх хүмүүст хувь хүртээн, найрт ирсэн бүгдэд талархаад, найр эхлэх босныг мэдэгдэн нутаг хошуундаа нэр хүндтэй, даруу төлөв, шулуун шударга, ахмад хүнээр найрын ёс горим, найрлагчдын дэг журмыг сахиулан найрын явцыг удирдах найрын даргыг сонгох санал, хүсэл байгаагаа хэлдэг ажээ. Найрын дарга гэрийн хойморт суудлаа эзэлж, олны итгэмжилсэн эрхийг эдэлж, найрыг зохистой удирдан явуулхаа хэлж найрын үргэлжлэх хугацаа, дотоод дэг ёсыг таниулаад сархад түгээх нэг сөнчин, хоёр аягачин томилдог ажээ.

Найрын бүх үйл явцыг найрын дарга удирдан явуулж төгсгөх ёстой ба хэрэв найрлагчдаас найрын дэг ёсыг зөрчих, тухайлбал суугаа хөлөө болон суудлаа солих, найрын дундуур тамхи татах, зохисгүй элдэв үг хэлэх, ярих, үймээн шуугиан гаргахаяны хундаганаас татгалзах зэрэг үзэгдэлд найрын дарга тухайн хүнийг туушаан (хул) торгон шийтгэж, сургамжийн үг хэлдэг заншилтай байв.

Найрын сөн
Найрын дарга томилон гарагсан сөнчин, аягачин нарт найрын эхлэл гурван дугараа барихыг даалгахад хоёр аягачин гэрийн баруун, зүүн дээд талаас доошлон хоёр талын хүмүүст хултай айргаа барьж, найрлагчид цөм гурван удаа ууцгаасны дараа найрын дарга эхлээд ерөөл хэлээгүй бол ерөөлчөөс ерөөл хүсч хадагтай айраг (хундагатай архи) барьдаг ажээ. Энэ үед хөгжимчид хуураа хөглөн "хөг нийлүүлж" ерөөл дуусахад найрын даргад хөгжмөө хөглөж бэлэн болсноо уламжилна. Халхын найр хурим дээр морин хуур, хуучир, лимбэ зэрэг хөгжмийн зэмсгээр тоглож, тэдгээрийн эгшиг аялгуунд уртын дуу гоцлон дуулж, бадгуудын хооронд найрлагчид нийтээрээ "түрлэг" түрдэг байжээ.

Халх найр хуримд дуу дуулах ёс горим сөнд баримтлах уламжлалт дэг журамтай байлаа. Халхчуудын дунд найр наадмыг "Түмэн эх"-ээр ая барьж эхлэх ёс нэлээд нийтлэг дэлгэрчээ. Харин Боржигин халх бусад халхын хошуудаас "Боржигин найр"-ын дэг ёсоороо өвөрмөц алдартай байсан нь найрын эхлэх дуугаараа бас мэдэгдэж байна. Боржигин халхад найр, хурим "Авралын дээд"-ээр эхлэж байв. Ийнхүү халхчуудын найрын дэг горим, зан үйлд эхлэлийн дуу байдгийн адил найрын ид үеийн, найрын завсарлагын, найрын төгсгөлийн гэх мэт утга агуулгаар тогтоон дуулагдаж ирсэн дуутай байжээ.

Найрын эхлэл, ер нь найрт нэг дууг эхлэвэл заавал бүтэн дуулж төгсгөдөг ёстой ажээ. Эхлэл дуу гүйцсэний сүүлд найрын олонд дахин айраг барина. Үүний дараа 2-3 дуу дуулж, тэдгээр дуу бүрийн завсарт" бага дугараа" хэмээн айраг сөгнөнө. Бага дугараа ууж, дуулцгаасны дараа "дагнаа" гэж их хулаар (туушаан) айраг барьж, бүгд ууцгаасны эцэст найрын дарга нийтэд гадаалах зөвшөөрөл олгож буйг зарлана.

Гадаалж тамхи татаж, морь малаа хараад эргэж орохдоо найрлагчид дор бүрийн түрүүчийн суудалд суух ёстой. Тийнхүү суудлаа эзэлснийг найрын дарга хянан үзээд найр үргэлжлэх болсныг нийтэд анхааруулан дуучинд ая барих зөвшөөрөл өгнө. Дуучин ая барьсны хойно "бага туушааны дугараа" гэж хүн бүрт жижиг туушаанаар 3 удаа айраг барина.

Халхчуудын найр хуриманд ийнхүү айраг сөгнөж, дугараа барих ёсонд "солбио дагнаа" барих ёс байв. Солбио дагнаа гэдэг нь зүүн талынханд даргаас эхлэн, баруун талынханд сөнчөөс эхлэн хултай айраг барихыг хэлдэг ажээ. Солбио дагнаа барьсан хойно дахин гадаалцгаан амарч байгаад Найраа үргэлжлүүдэг. Энэ үеэс тусгайлан дугараа зарлахгүй, дуу хуурын завсар айраг барих боловч найрын дэг журам, ёс горим хэвээр үргэлжлэнэ.

Найр өндөрлөх цаг дөхөхөд гэрийн эзэн найрын даргад: За манай сөн чилж байгаа бололтой. Найраа өндөрлөе! Хэмээн хэлэхэд найрын дарга найрын төгсгөлд дуулдаг ("Энх мэнд", "Хантарган баахан хар", "Хөхөө шувуу") уламжлалт дуугаар ая барьж, гэрийн эзэн ерөөлчөөр сөнгөө ерөөлгөөд дараа нь тухайн найр хийх болсон шалтгаант зүйлийг ерөөлгөх, мялаалгах заншилтай байжээ.

Найр үргэлжилсээр харуй бүрий болохын сацуу найр ахалж буй хүн найрыг өндөрлүүлнэ. Эхний өдрийн найрыг ийн эрт өндөрлүүлэх нь "залуусыг эртхэн амраая, жинхэнэ эр эм бололцог" гэсэн санааг агуулдаг байна.

Сүйн бэлэг
Ураг барилдах ёсны сүйн бэлэг бол гэр бүл болох үйл явдлыг эд агуурс, аж ахуй өөрөөр хэлбэл, гэр бүл тогтохыг эдийн засгийн үүднээс баталж байгаа тухайн үеийн хэв маяг, хууль цаазын учир холбогдолтой байсан гэж үзэж болох юм.

Хуримын өмнө хүргэн нь өөрийн эхнэр болох эмэгтэйн ойрын төрлүүдэд бэлэг барьж, тэр бэлэг нь охиноо өгснийх нь хариу сүй бэлэг болон тооцогдож байв. Сүй бэлэг нь их төлөв хуримд бэлтгэн бэрд хувцас, гоёл төхөөрөхөд зориулагддаг ажээ. Сүй бэлэгт эд агуурс, бүс бараа оролцох боловч гол зүйл нь сондгой тоотой мал байх бөгөөд хүзүүнээс нь хадаг зүүсэн цагаан морийг бэлгийн тэргүүн болгоно. Үүнийг магнай морь гэж нэрлэдгээс үзвэл сүй бэлэгт морь тэргүүлэх үүрэгтэй ажээ. Халх нутагт сүй бэлгийн ерөөл хэлэхэд бэлгийн магнай болсон нэг морийг хөтлөн ирж цулбуур өргөн ерөөх ба сүй бэлгийн ерөөлийг магнай морь, эсвэл сүй морины ереөл гэж нэрлэх нь бий.

Сүй бэлэгт тэмээ, ямаа зэрэг малыг оролцуулдаггүй нь Монголчууд морь, хонийг халуун хошуут мал, тэмээ, ямааг хүйтэн хошуут мал гэж үздэгтэй холбоотой. Түүнчлэн сүй бэлэгт "эвийг нийлүүлэгч цавуу, сэвийг дарах хуурай" зэрэг ёгт бэлгэдлийн чанартай зүйлс заавал оролцдог. Энэ нь хоёр талын ургийн холбоог улам бат бэх болгохыг бэлгэдсэн шинжтэй юм. Сүй бэлэг нь хоёр талын ургийн холбоог зөн бэлгэдлийн утга бүхий эд юмсаар баталж буй хууль эрхийн учир холбогдолтой. Сүй бэлгийн хариуд бэрийн талаас инж нэртэй бэлэг төхөөрөн өгдөг.

“Сүй” бэлэгт идээний зүйл, тэргүүнд сүүний архи (нэрмэл) ордог. Иймээс сүй бэлэг төлөөгүй бол төрсөн хүүхэд хууль бус гэгдэж зөвхөн эхэд хамаарна гэж үздэг байсан ажээ. Сүй бэлгийн хариуд худ талаас “инж” хэмээх бэлэг бэлтгэн охинтойгоо хүргүүлдэг байжээ. Бэрийн талаас авах инжний хэмжээ хоёр талын харилцан тохиролцсоноор их, бага байж болно. Инж бол охины талын хөрөнгө чинээнээс хамаардаг байсан бөгөөд инжинд авгайн үс, гэзэгний бүрэн хэрэгсэл, чимэг зүүлт, дөрвөн улирлын бүрэн хувцас хунар, ор дэрний (буйдан) хэрэглэл, авдар сав, үхэг болон гал тогооны эд, саалийн үнээ, хэдэн толгой бог мал багтахын хамт бүтэн тоног хэрэгсэлтэй уналгын морь нэгийг заавал оролцуулан явуулдаг заншилтай байжээ. Инж нь шинэ айлын хөрөнгөтэй нэгддэг хэдий ч охин хүн түүнийгээ захиран зарцуулах эрх мэдэлтэй, ямар нэгэн тохиолдолд түүнийгээ авч гэртээ буцах эрхтэй байжээ.

Хуримын ерөөл 
Бэр гуйх, сүй хүргэх, гэр мялаах зэрэгт ихэвчлэн нэг ерөөл тавьдаг бол хуримын үед хэд хэдэн ерөөл хэлдэг нь түүний цар хэмжээ зан үйлийн баялаг байдлаас шалтгаалж байгаа юм. Хуримын ерөөл нь гэр бүл бололцох явдлын нийгмийн учир холбогдлыг тодчилон тодорхойлсон буюу бэрд аж байдал, ёс суртахууны зүйлийг сургамжилсан, бэрийн эхийн ачийг магтсан, хурим найрын дэг ёсны талаар зочдод учирласан зэрэг утга агуулгатай, ерөнхийдөө сургаалын шүлгийн аястай.Харин бэрийг хадмын талд нь хүргэн ирсний дараа шинэ гэрт болдог хуримлах ёслолын үед:

Уулзаагүй байтал ураг садан болно гэдэг
Урьдын тавьсан ерөөл
Унаагүй байтал усан тэлмэн жороо болно гэдэг
Тэнгэрээс иштэй унаа
Дөрвөлжин цагаан уул бэрх боловч
Дөт нэгэн замтай гэдэг
Дөчин түмэн олон боловч
Дөрвөн эцэг эхээс үүсдэг гэдэг
Огторгуйн цагаан үүл нь хий агаарт хөвөлзөвч
Ус нь нэгэн холбоотой
Орчлонгийн амьтан олон боловч
Ураг нэгэн холбоотой гэх мэтээр залуу хосын амьдралын төдийгүй айлыг ургийн холбоогоор холбон нэгтгэж "өрх өсгөн сум сунгаж" гэр бүл бололцож буйн учрыг хэлсэн байдаг.

Хуримлах ёслолын үед хэлдэг ерөөл бэлгийн үгийн сонин хэлбэр нь "эхийн цагаан сүүний харамжийн үг юм. Хуримын төгсгөл хэрд "эхийн цагаан сүүний харамжийн үг" хэлж хүргэж ирсэн эхэд нь бэлэг өгнө.

Зочны ерөөл:
Өвөг дээдсийнхээ ёсыг дагаж
Өөдөө ассан галаа бадрааж
Өрх гэрийнхээ үүдийг татаж
Айл болж буй… /хуримлагч хоёрын нэрийг хэлнэ/
Тоонот гэрээ барьж
Тулгандаа галаа бадрааж
Түвшин жаргалтай амьдарюу
Өргөө гэрээ барьж
Өнөд жаргалтай амьдарюу
Үүрдийн ариун хайраар
Үрсээ өсгөн мөнхөрюү
Ургийн холбоо батжих болтугай
Удмын өлзий дэлгэрэх болтугай
Нарт хорвоогийн буяныг эдлээрэй
Насан туршид хамтран жаргаарай

Зочдод хандах ерөөл: 
Ховор эрдэнийн үнэтэй
Залуу сайхан нас
Хосоор амьдрах жамтай
Замбуутивийн ёс
Урьсан бидний ураг батжиж
Уригдсан зочдын өлмий бат оршиг
Насанд энхжин, жарган дэлгэрэхийн
Хишиг буян, ерөөлийг айлтган
Наран хотолсон халуун голомтдоо
Хүндэт зочдоо өөдөө залъя гэх зэргээр ерөөдөг байна.

Хуриманд уригдан ирсэн зочид сайн дураараа дуу өдөөж болох бөгөөд дуулах дууныхаа ая дан, шүлэг найрагт анхаарах хэрэгтэй. Найран дээр дуулах дуунууд гүн утга учиртай, аз жаргал хүссэн дуу байна. Хагацаж салсан хайрын тухай дуу, насан өөд болсон ижий, аавын тухай дуу найранд ирсэн зочдод таагүй сэтгэгдэл төрүүлэхээс гадна хүйтэн уур амьсгалыг бий болгодог. Тиймээс хуримын найранд уригдсан бол хэлэх ярихаас гадна дуулах дуугаа зөв сонгох нь чухал юм.

*****************************************************************************

Бэр гуйх хурим хийх ёсон.

Эрт цагаас монголчууд хуримлах ёсыг сайн үйлдвээс "амьдрал тэгш дүүрэн, жаргалтай байна" хэмээн үзсээр ирсэн түүхтэй. Тиймдээ ч эр нөхөр нь эхнэрээ өөрийн ээж шигээ санаж хайрлан хvндэлж, хадам эцэг, эх ах дvvс нь бэрээ төрсөн vр шигээ бодож ам бvлд тооцдог уламжлалтай. Ахмад настнууд "өнөө цагийн хуримлах зан үйл нь хуучны зан заншлаа хадгалсан ч зарим нэгэн уламжлал орхигдож, үүнээс үүдэн худ ураг, цаашлаад бэр, хүргэний үнэ цэнэ алдагдахад хүрсэн" хэмээн ярих нь ч бий. Монголчуудын хуримлах зан vйл нь яс, vндэс, овог аймгаараа өөр ч нийтлэг зан vйлийг дагах нь өдгөө цагт зохимжтой бөгөөд баруун монгол, халхчуудын зан үйл зонхилдог.

Мөн хуримлах ёсыг бэр сонгох ёстой хамтатган ойлгодог байна. Хүүгээ эрийн цээнд хүрмэгц аав нь хүүдээ болон өөрсдийн бүлд тохирох, ухаалаг, үйлэнд уран, үгэнд цэцэн, унд устай ажилч, амьдралын ачааг эн тэнцүү үүрэлцэхүйц бүсгүйг эрэлхийлдэг байна. Хэсэг хугацаанд буюу 6-8 cap орчим бэр болох хvнээ ажиглахын зэрэгцээ нутаг нугынхан нь тvvнд ямар байдлаар хандаж хэрхэн дvгнэдгийг бас танддаг. Ингээд өрх гэр тусгаарлахаас өмнө едрийн сайныгтовлож худ бололцох айлдаа өөрийн зуучаа хадаг, бэлэг сэлттэй илгээн санал хvргvvлдэг аж.

Зууч айлд очоод худ ураг бололцох тухай яриа өдөөж уран цэцэн vгээр санал хэлж хадгийг бурханд тавьж, бэлэг сэлтээ аав, ээжид нь өгдөг. Бvсгvйн тал зөвшөөрсөн бол бэлгийг авч, эс зөвшөөрвөл бэлгийг буцаана. Хадаг тавьж бэлэг өгөөд авсны дараагаас хvvгийн гэрийг бэлдэж хагас жил орчим хугацааг өнгөрөөсний дараа хадам аав нь бэрчvvдээсээ ахмадыг буюу ивээл жилтэйг нь дагуулан хоёр хадаг, идээ будаатай очиж бэрээ албан ёсоор гуйж нэгийг нь бурханд нь нөгөөг нь аавд нь барина.

Хоёр тал багахан найрлахын сацуу сайн өдрийг сонгож хуримын буюу нэг гэрт орох өдрийг товлодог байна. Товын хугацаа 3-6 cap байна. Ийнхvv cap хугацааг улируулан уртасгах нь залуу хосыг шалгаж буй хэрэг аж. Хуримын өдөр болоход нөхөр болох залуу найзуудын хамт мордож эхнэрээ өөрөө авчирдаг. Эхнэрийг найз бvсгvйчvvд нь дагалдаж ирнэ. Бэрээ авч ирсний дараа аавын гэрт оруулж бэрд бэлдсэн дээл хувцсыг өмсvvлээд аавын бурхан тахилд мөргvvлж гал асаалгана. Дараа нь цайллага болж буй гэрт орж аав, ээждээ мөргөнө.

Ингээд нөхөр галаа асааж, эхнэр нь цайгаа чанаж бурхандаа тавиад дараа нь хадам аав, ээж, ирсэн зочдод өөрөө аягалж барина. Үүний дараа цалин цагаан мөнгөн бөгж солилцон хоёр биенийхээ ядам хуруунд зvvж өгнө. Эхний галыг нөхөр нь асаадаг нь "эцгийн голомтоос гал тасаллаа. Бид хоёр энэ галыг хэзээ ч бөхөөхгvй үүрд авч явна, мөнгөн бөгж солилцдог нь бид нэг хvн мэт гагнагдлаа" гэсэн санааг илэрхийлж буй аж.

Найр vргэлжилсээр харуй бvрий болохын сацуу найр ахалж буй хvн найрыг өндөрлvvлнэ. Эхний өдрийн найрыг ийн эрт өндөрлvvлэх нь "залуусыг эртхэн амраая, жинхэнэ эр эм бололцог" гэсэн санааг агуулдаг байна. Хуримын маргааш эхнэр эртлэн босч өрхөө татаж галаа асаан цайгаа чанаад толгойдоо хадмын талаас бэлгэнд өгсөн алчуурыг боож гараад эхлээд наран мандах зvгт дараа нь дөрвөн зvг, найман зовхис, тэнгэр хангайдаа өргөөд орно.

Үүний дараа бурхандаа өргөж, нөхөртөө аягална. Хуримласан өдрөөс эхлэн бэр нэг cap төрсөн эцгийн гэртээ очихгvй. Харин аав нь гурав хоногийн дараа охиноо эргэж хvргэнийдээ ирнэ. Чингэхдээ хуримын өдөр амласан инжээ авч ирдэг бөгөөд энэ нь ихэвчлэн мал байдаг. Харин сарын дараа охин аавын гэртээ очихдоо зочин байж, нөхрийн тал охины инжний хариуд бэлэг явуулдаг.

Хуримын ёс заншлыг өдгөө өөр өөрсдийнхөөрөө, орчин vетэй зохицуулан бэрийн инжийг оёдлын машин, ор, дэр, бvтээлэг, бvсгvй хvний хэрэглэл хэмээн vзэж гал тогооны сав суулга бvхий эрэгнэг, толь зэргээр орлуулдаг болсон. Хуримын цайллага хэрхэн болсноор залуу хосын амьдралын цаашдын зан мөрийг тодорхойлдог монгол ёс заншил өнөө ч өөрийн өвөрмөц байдлаа хадгалсаар буй юм. Ийнхvv бэр сонгох ёс нь хуримын vйлд багтдаг уламжлалтай бөгөөд хуримын явцад бэр гуйх ёслолд болсон vйл явцыг дурддаг уламжлалтай аж.